Ίσως, τελικά, απλώς συνδεόταν το κάστρο Τρίκκης με το Παλαιόκαστρο Παλαιόπυργου και δεν συνεχιζόταν η πορεία του προς την Καλαμπάκα, από τη Ράξα και πέρα, ίσως και να συνεχιζόταν. Οπωσδήποτε η έρευνα πρέπει να συνεχιστεί.

Να επισημάνουμε στο σημείο αυτό πως άλλο το λαγούμι, η υπόγεια στοά, της οποίας περιγράψαμε την πορεία πιο πάνω, κι άλλο το επιφανειακό αυλάκι, που μετέφερε νερό του Πηνειού39 από την Καλαμπάκα προς τα Τρίκαλα.40 «Επειδή πολλοί συγχέουν το “λαγούμι” με το “αυλάκι” (…) πράγματι υπήρχε ένα επιφανειακό αυλάκι (τεχνητό κανάλι). Αυτό ξεκινούσε από τη θέση Προφήτης Ηλίας, της Καλαμπάκας. Εκεί παλαιότερα υπήρχε ένα πρόχειρο φράγμα, “δέση” όπως το έλεγαν, έπαιρνε το νερό του Πηνειού από το παραπάνω σημείο και με κατεύθυνση προς νότο, περνούσε από τα αγροκτήματα που είναι νότια της πόλεως Καλαμπάκας. Συνεχίζοντας περνούσε έξω από το χωριό Θεόπετρα (…) κατόπιν έξω από το χωριό Άγιοι Θεόδωροι με κατεύθυνση πάντα προς νότο, περνούσε κοντά στο χωριό Βασιλική (…) περνούσε έξω από το χωριό της Ράξας, στους πρόποδες του λόφου, όπου ο σημερινός δρόμος και το υπάρχον λατομείο. (…) Προχωρώντας προς το συνοικισμό Σωτήρας έστριβε δεξιά με κατεύθυνση προς τα νοτιοδυτικά, (…) για να πέσει τελικά στο Ληθαίο, κοντά στο σημείο που διέρχονταν το “λαγούμι”.»41

Χρονολόγηση δημιουργίας λαγουμιού

Αν και η ύπαρξη του λαγουμιού δεν έχει τεκμηριωθεί επαρκώς σε όλη του την έκταση από το κάστρο Τρίκκης μέχρι το κάστρο Σταγών και η έρευνα πρέπει να συνεχιστεί, ας δεχτούμε —προς το παρόν— την ύπαρξή του.

Πότε όμως κατασκευάστηκε; Για να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό, θα μας επιτρέψετε πρώτα να κάνουμε μια σύντομη αναδρομή στη μεσαιωνική περίοδο της πόλης των Σταγών.

Κάστρο Τρικάλων

Μεσαιωνική περίοδος των Σταγών

Βλέπε: http://www.vlioras.gr/Personal/Interests/Articles/2022.04.01.StagoiMeseonas.html

Χρονολόγηση δημιουργίας λαγουμιού (συνέχεια)

Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε διαπιστώνουμε πως οι Σταγοί εμφανίζονται στις πηγές στις αρχές του 10ου αιώνα, ενώ στα 1018 ο βυζαντινός αυτοκράτορας Βασίλειος Βʹ (Βουλγαροκτόνος), στην πορεία του προς την Αθήνα, κατά το τελευταίο έτος του βουλγαρικού πολέμου το 1018, αφού κατέλαβε τα γειτονικά μεταξύ τους φρούρια των Σερβίων και του Σωσκού με τον στρατηγό του Νικηφόρο Ξιφία, στη συνέχεια απελευθέρωσε το φρούριο των Σταγών: «καὶ εἰς τὸ φρούριον Σταγοῦς ἔρχεται». Τότε έχουμε για πρώτη φορά αναφορά σε φρούριο που υπήρχε στην Καλαμπάκα κατά την μεσαιωνική περίοδο.42 Και μάλιστα οι πηγές το αναφέρουν αμέσως μετά το φρούριο Σερβίων.43

Φρούριο Σερβίων

Γνωρίζουμε μάλιστα πως στον 12ο αιώνα οι Σταγοί ανήκουν στο Θέμα Σερβίων44 (Στρατηγίς Σερβίων)45 και μάλιστα το σπουδαιότατο έγγραφο τού 1163, το πρακτικό απογραφής («διάγνωσις») των ορίων, δικαίων και κτημάτων της Επισκοπής Σταγών σε «ἀναγραφὴ τοῦ θέματος Σερβίων» αναφέρεται, που διενεργήθηκε από «ἀναγραφέα τοῦ θέματος Σερβίων».46

Γνωρίζουμε όμως και κάτι άλλο για το κάστρο Σερβίων. Ο καθηγητής του Αρχιτεκτονικού Τμήματος της Πολυτεχνικής Σχολής του Α.Π.Θ. Νικόλαος Μουτσόπουλος σε άρθρο του που αναφέρεται σε «μυστικές υπόγειες στοές που οδηγούσαν από ψηλό σημείο του φρουρίου ή κάποιου οχυρωμένου μοναστηριού σε άλλο μέρος, που βρισκόταν στους πρόποδες του βράχου στον οποίο χτίστηκε το αμυντικό συγκρότημα, (…) σε μυστικά περάσματα, συνήθως τοξωτά σκαλοπάτια, που οδηγούν σε κάποια πηγή στους πρόποδες του βουνού»,47 αναφέρει διάφορα φρούρια, για τα οποία υπάρχουν πληροφορίες ότι είχαν τέτοιες μυστικές στοές ή λαγούμια: «το φρούριο του Πλαταμώνα, (…) το φρούριο Ρωγών στην Ήπειρο, το φρούριο της Ξάνθης, (…) το φρούριο της Βέροιας»48 κ.ά. Ανάμεσα σ’ αυτά αναφέρει και το κάστρο των Σερβίων,49 στο θέμα των οποίων ανήκαν και οι Σταγοί!

Φρούριο του Πλαταμώνα

Χωρίς να έχει αποδειχθεί κάτι για τον χρόνο δημιουργίας του λαγουμιού στο κάστρο των Σταγών, υπάρχει περίπτωση, όταν οι Σταγοί ανήκαν στο Θέμα των Σερβίων, να είχε υπάρξει μέριμνα για την εκτέλεση συμπληρωματικών έργων στο κάστρο Σταγών —που αποδεδειγμένα υπήρχε!—, όπως εξόδων διαφυγής σε περίπτωση πολιορκίας ή μυστικών εισόδων μεταφοράς πολεμοφοδίων και στρατιωτών από γειτονικά κάστρα, όπως αυτό των Τρικάλων.50

Υπάρχει δηλαδή περίπτωση, εξαιτίας του πετρώδους εδάφους προς τα βόρεια και δυτικά των Σταγών, να μερίμνησαν οι Σταγινοί51 για μυστική σήραγγα που κατευθυνόταν νοτιοανατολικά και έφτανε αρχικά —ενδεχομένως— μέχρι τα πρόβουνα των (Αντι)Χασίων προς το χωριό Κουβέλτσι (σημερινή Θεόπετρα) ή μέχρι τον γειτονικό λόφο Καψάλα, επί του οποίου παλαιότερα πρέπει να υπήρχε φυλάκιο ελέγχου και αργότερα, «πιθανώς στα μέσα ή τέλη τού 14ου αιώνα»,52 δημιουργήθηκε η μονή των Αγίων Θεοδώρων.

Ίσως να μην είναι τυχαίο που το χωριό Κουβέλτσι αναφέρεται ρητά στο έγγραφο του 1163 ότι ανήκε στην Επισκοπή Σταγών: «Καὶ τῆς ἐπέκεινα δωρηθείσης αὐτῇ παρὰ τῶν μνημονευθέντων ἄνωθι βασιλέων ἡμῶν γῆς τῶν χιλίων μοδίων ἐν τῷ πολλάκις ῥηθέντι χωρίῳ Κοβέλτζιον».53

Κι όπως είδαμε πιο πάνω, το —αποδεδειγμένα υπαρκτό!— μυστικό πέρασμα / σήραγγα από το κάστρο των Τρικάλων έφτανε μέχρι την περιοχή της Ράξας (ίσως και στο γειτονικό Παλαιόκαστρο).

Δεν γνωρίζουμε αν κάποιοι αποπειράθηκαν ποτέ να ενώσουν με κρυφό πέρασμα τη μεταξύ Ράξας και Θεόπετρας απόσταση των 10 περίπου χιλιομέτρων, δεν θεωρούμε όμως πιθανόν κάποιοι να επιχείρησαν έναν τέτοιο έργο, χωρίς πάντως και να αποκλείεται. Σίγουρα θα χρειαστεί περαιτέρω έρευνα στις πηγές και —κυρίως— στο πεδίο.

Φυσικά, θα ήταν δυνατόν η εκτέλεση συμπληρωματικών έργων στα κάστρα Σταγών και Τρικάλων54 να έχει γίνει και τους επόμενους δύο αιώνες μέχρι την Τουρκοκρατία, π.χ. επί Στέφανου Γαβριηλόπουλου, ή επί Ανδρονίκου Γʹ Παλαιολόγου, ή ακόμα —αν και αυτό φαντάζει λιγότερο πιθανόν— επί Σερβοκρατίας.

Χρόνος σύνθεσης του καλαμπακιώτικου τραγουδιού

Κι αφού αναφέραμε όλα όσα θα μπορούσαν να αναφερθούν για τη σήραγγα / λαγούμι των κάστρων Σταγών και Τρικάλων, ας κάνουμε μία ακόμη απόπειρα να διαλευκάνουμε την ταυτότητα της Ρήνας / Ειρήνης του καλαμπακιώτικου άσματος, υπό την προοπτική των νέων δεδομένων που ως άνω συνεισφέραμε.